26/09/2025
Insight
ย่านวิทยา
อดิศักดิ์ กันทะเมืองลี้
การศึกษาความเป็นย่านในบริบทความเป็นเมือง
ย่านที่ไม่ได้แปลว่า กลัว [ย่าน ในภาษาท้องถิ่นอีสาน แปลว่า กลัว]
คำว่า ย่าน เป็นคำที่ถูกพูดถึงในบริบทเมืองค่อนข้างมาก ใกล้เคียงที่สุดในคำภาษาอังกฤษคงเป็นคำว่า District และ Neighborhood แต่ในระบบราชการคำว่า District ถูกนำไปใช้กับคำว่า เขตและอำเภอไปเสียแล้ว ขณะเดียวกันในแวดวงวิชาการ นักวิชาการที่ทำเรื่องเมืองหันมาใช้คำว่า Neighborhood หรือ ย่านละแวก (และ ละแวก ไม่ใช่หัวเมืองทางเหนือ แต่หมายถึงพื้นที่ใกล้เคียง รอบข้าง)
ในบทสัมภาษณ์ รศ.ดร.พิชญ์ พงษ์สวัสดิ์ ได้ให้คำนิยามของย่านว่าอาจจำกัดความถึง ขอบเขต ท้องถิ่น และชุมชนละแวกย่าน ตลอดจนวิถีชีวิตและผู้คน ดังที่เราจะสรรหาคำจำกัดความ
นอกเหนือจากนั้น การศึกษาเรื่องย่าน หรือบริบทพื้นที่ใด ๆ จะต้องมีความเกี่ยวเนื่องกับ 3 คำสำคัญ คือ ความสัมพันธ์ (ของผู้คนในพื้นที่) ความหมาย (ที่ผู้คนมีต่อพื้นที่) และระบบ (วิถีชีวิตของคนในพื้นที่) ที่เชื่อมโยงและเป็นเหตุเป็นผลซึ่งกันและกัน ช่วยเติมเต็มความเข้าใจไม่ใช่เพียงความหมายว่าย่านคืออะไร แต่ย่านสามารถบอกอะไรเราได้บ้าง
ในการศึกษาพื้นที่เบื้องต้น สิ่งที่สามารถค้นหาได้เป็นอย่างแรกคือ แผนที่และข้อมูลทุติยภูมิ ซึ่งมีข้อจำกัด คือ สิ่งที่ถูกแสดงและนำมาใช้เป็นข้อมูลเบื้องต้นในการศึกษาสิ่งเหล่านั้น แต่ไม่สามารถแสดงถึงที่มาและความสัมพันธ์ขององค์ประกอบในพื้นที่นั้น ๆ ได้อย่างครบถ้วน
ความหมายของย่านจึงเปลี่ยนแปลงไปตามยุคสมัย ขึ้นอยู่กับความสัมพันธ์ระหว่างขอบเขตการปกครอง และสถานที่ที่มีต่อผู้คน ซึ่งล้วนแต่เป็นภาพจำสะท้อนการให้ความหมายกับพื้นที่ที่แตกต่างกันไปตามแต่ละบุคคล
ระบบภายในจึงเป็นตัวกำกับรูปแบบวิถีชีวิตของคนในพื้นที่ ซึ่งไม่ใช่เพียงระบบเชิงกายภาพ แต่ยังรวมถึงระบบด้านอื่น ๆ ไม่ว่าจะเป็น ระบบการปกครอง และระบบเศรษฐกิจ
ย่านหลากระดับ หลายขนาด
จากที่มาของคำว่าย่านที่มีหลายคำจำกัดความ หากดูในชั้นเรียนเรื่องเมือง หลายครั้งหากลองถามนิสิตหรือนักศึกษาถึงเรื่องขนาดของความเป็นย่าน แล้วพิจารณาร่วมกับคำอื่น ๆ ที่เรารู้สึกคุ้นเคยมากกว่า เช่น คำว่า ชุมชน แขวง เขต เมือง จังหวัด คำตอบที่มักจะได้รับกลับมาคือขนาดของย่านสามารถเป็นได้ ทั้งเล็กกว่าชุมชน หลายชุมชนรวมกันเป็นย่าน หรือในบางบริบทชื่อเรียกย่านอาจมีความหมายที่คลุมอย่างขนาดพื้นที่ใหญ่เท่ากับแขวง หรือเขตก็อาจเป็นได้
สำหรับในบางภูมิภาคย่านอาจอยู่ในฐานะส่วนหนึ่งของชุมชน ในภาคเหนือใช้คำว่า “ป๊อก” ป๊อกบ้านเหนือ-ป๊อกบ้านใต้-ป๊อกสันดอย คือการกล่าวถึงส่วนหนึ่งของพื้นที่ชุมชนที่แบ่งออกเป็นส่วน ๆ ตามตำแหน่งที่ตั้งทางทิศเหนือ ทิศใต้ ตะวันออก และตะวันตก
หากพิจารณาย่านในฐานะส่วนหนึ่งของเมือง ตามนิยามความเกี่ยวเนื่องของความสัมพันธ์ ความหมาย และระบบ เราจะพบว่าพื้นที่ย่านหนึ่ง ๆ อาจกินพื้นที่ในระดับซอย ถนน และชุมชน โดยในหลายชุมชนจนไปถึงระดับที่ใหญ่กว่านั้น แล้วแต่ว่าระดับของความสัมพันธ์ที่ยึดโยงกับพื้นที่เหล่านั้นเป็นอย่างไร รู้สึกถึงการเป็นส่วนหนึ่งร่วมกัน หรือพื้นที่และผู้คนบริเวณนั้นมีความหมายซึ่งกันและกันหรือไม่ อย่างไร นอกจากนี้ระบบโครงสร้างบางอย่างของเมืองอาจมีผลกับรูปแบบของการนิยามความเป็นย่าน ที่ส่งผลถึงอาณาบริเวณของพื้นที่ย่านในแต่ละย่านอีกด้วย
ชื่อย่านนี้มีที่มา
หากลองนั่งพินิจดูว่า ชื่อย่านที่เราเรียกติดปาก หรือได้ยินจนชินติดหูเหล่านี้ แท้จริงแล้วเป็นชื่อของอะไร หยิบยืมมาจากที่ไหน ซึ่งต้องออกตัวก่อนว่าในบางย่านเราก็ไม่อาจทราบได้ว่ามีที่มาจากอะไร
โดยทั่วไปชื่อย่านที่ถูกนิยามในพื้นที่กรุงเทพมหานคร ส่วนใหญ่มักจะเป็นชื่อเรียกคล้าย ๆ กับชื่อถนน ชื่อชุมชนดั้งเดิม ชื่อแขวง ชื่อเขต หรือชื่อสถานที่สำคัญ ยกตัวอย่าง ย่านห้าแยกลาดพร้าว ย่านราชวัตร ย่านประตูน้ำ ย่านเยาวราช และย่านรามคำแหง เป็นต้น
ย่าน ศูนย์กลาง และการเป็นส่วนหนึ่ง
เมื่อมองย่านผ่านแนวคิดเบื้องหลังของความเป็นย่าน พบว่ามีลักษณะที่อธิบายองค์ประกอบของความเป็นย่าน จากองค์ประกอบของเมืองได้อย่างง่าย ผ่านแนวคิดจินตภาพเมือง (The image of the city) โดย Kevin Lynch ซึ่งเสนอองค์ประกอบของเมือง 5 อย่างที่ประกอบสร้างภาพจำหรือจินตภาพของพื้นที่นั้น ๆ ประกอบด้วย ภูมิลักษณ์ (Landmark) ชุมทาง (Node) เส้นขอบ (Edge) เส้นทาง (Path) และย่าน (District) ซึ่งในอีกมิติหนึ่งเมื่อเกิดจินตภาพเหล่านี้ ก็จะรู้สึกถึงความเป็นย่าน คือสัมผัสได้ถึงการเข้าถึงย่าน และสัมผัสได้ถึงการออกจากย่าน เมื่อเห็นภูมิลักษณ์บางอย่างก็สามารถรับรู้ได้ว่าเรามาถึงย่านนี้แล้ว หรือนึกได้ว่าย่านนั้นคือย่านไหน
นอกจากนี้หากลองถามว่าศูนย์กลางของย่านที่เราอยู่คือที่ตรงไหน คำตอบส่วนใหญ่ที่ได้จากมนุษย์กรุงเทพ มักใช้องค์ประกอบ 2 อย่างที่สำคัญมาระบุศูนย์กลางย่าน นั่นคือ ภูมิลักษณ์สำคัญ และชุมทาง ที่เด่นชัดที่สุดคือ ห้างสรรพสินค้าหรือตลาด เช่น ศูนย์กลางย่านห้าแยกลาดพร้าว คือ ห้าแยกลาดพร้าว / “เซ็นทรัลลาดพร้าว” ศูนย์กลางย่านบางแค คือ “เดอะมอลล์บางแค” ศูนย์กลางย่านอโศก คือ แยกอโศก / “เทอร์มินอล 21” ศูนย์กลางย่านรัชโยธิน คือ “เมเจอร์รัชโยธิน”
บางครั้งความเป็นย่านเหล่านี้มีบทบาทอื่น บางย่านมีความโดดเด่นที่ทำให้อยากเป็นส่วนหนึ่งของย่าน เราสามารถเลือกได้ว่าเราจะอยู่ในย่านไหน หรืออยากเป็นส่วนหนึ่งของย่านไหน โดยเฉพาะบริเวณขอบของย่าน (ซึ่งขอบของย่านไม่ได้มีอยู่จริงในเชิงพื้นที่) ว่าเราเลือกจะนิยามว่าตัวเราเองเป็นส่วนหนึ่งของย่านไหน เรื่องการเป็นส่วนหนึ่งนี้ เห็นเด่นชัดที่สุดในมุมมองทางอสังหาริมทรัพย์
ย่านในแว่นกรองอสังหาริมทรัพย์
ความสำคัญของย่านกับการเป็นส่วนหนึ่งของย่าน ปรากฏชัดเจนในนิยามและมุมมองทางอสังหาริมทรัพย์ ที่ให้ความสำคัญกับ “ที่ตั้ง” จนมีคำกล่าวที่ถูกเล่าขานมาว่าหัวใจสำคัญของอสังหาริมทรัพย์ในอดีตคือ Location – Location – Location ทำเลที่ตั้งนั้นสำคัญไฉน เกี่ยวกับเรื่องของการเข้าถึงทำเลที่ตั้งดีมีผลกับหลาย ๆ เรื่อง ส่วนนี้อธิบายเพิ่มเติมในบริบททางทฤษฎีทำเลที่ตั้ง ทำไมร้านค้าบางแห่งต้องเลือกทำเลที่ตั้ง ทำไมในพื้นที่เมืองเก่าหลาย ๆ แห่ง บริเวณสี่แยกหัวมุมถนนต้องเป็นร้านทอง ทำไมคอนโดมิเนียมสมัยใหม่ในกรุงเทพต้องหาที่ตั้งติดรถไฟฟ้าหรือไม่ไกลจากรถไฟฟ้ามากนัก สิ่งเหล่านี้ล้วนคือเบื้องหลังความสำคัญของทำเลที่ตั้ง
แต่ทว่าปัจจุบันนี้ นอกจากทำเลที่ตั้ง แปลงที่ดินดีแล้ว ต้องอยู่ใน “ย่าน” ที่เป็นที่รู้จัก มีภาพลักษณ์ “ความเป็นย่านที่ดี” มีระดับ เพราะแต่ละย่านมีบุคลิก และท่วงท่าของการใช้ชีวิตที่แตกต่างกัน บางย่านมีอิทธิพลกับย่านอื่น ๆ ทำให้ “ความอยากที่จะเป็นส่วนหนึ่งของย่าน” ดัง ๆ เหล่านี้ปรากฏชัดเจนขึ้น
ยกตัวอย่างที่เห็นภาพที่สุด คือการตั้งชื่อโครงการคอนโด หรือบ้านจัดสรร เราจะเห็นโครงการบ้านจัดสรรอยู่ฝั่งธน เส้นกาญจนาภิเษก กัลปพฤกษ์ และราชพฤกษ์ แต่ต่อท้ายชื่อด้วยสาทร เป็น กัลปพฤกษ์-สาทร กัลปพฤกษ์-สีลม ซึ่งในเชิงพื้นที่ 2 ย่านนี้คนละโยชน์กันเลยทีเดียว แต่สะท้อนความหมายว่า อยู่กัลปพฤกษ์แต่มุ่งหน้าสาทร มุ่งหน้าสีลม ความจริงแล้วชื่อเหล่านี้สะท้อนอะไรหลาย ๆ อย่างของเมืองในบริบทกรุงเทพ ที่ทุกคนมีจุดหมายปลายทางมุ่งหน้าเข้าเมือง พื้นที่เศรษฐกิจศูนย์กลางเมือง (ตามมาด้วยปัญหาเรื่องการเดินทางเป็นเช้าไปเย็นกลับ มุ่งหน้าเข้าเมือง การจราจรที่ติดขัด และอื่น ๆ อีกนานัปการ)
ย่าน กับคุณค่าของความเป็นย่านเดียวกัน
ความเป็นย่านในบริบทเมืองนั้น ปัจจุบัน ได้รับความสนใจค่อนข้างมากทั้งในช่วงที่การเดินทางไปยังพื้นที่ต่าง ๆ ถูกจำกัด ในช่วงสถานการณ์การแพร่ระบาดของ COVID-19 การใช้ชีวิตอยู่ในละแวกบ้านเป็นสิ่งที่ได้รับความสำคัญ อย่างแนวคิดเมือง 15 นาที มันคือ บริบทย่านดี ๆ นี่เอง เราต้องเข้าถึงการเชื่อมโยงกับพื้นที่ละแวกบ้านของเราได้ ท้ายที่สุดย่านเหล่านี้สะท้อนการเป็นถิ่นที่ที่มีความสัมพันธ์กับผู้คน กิจกรรม และมีความหมายบางอย่างกับเรา หากเราไม่นับรวมพื้นที่แวดล้อมเป็นส่วนหนึ่งของเรา เราเองก็คงแปลกแยกกับบริบทย่านเหล่านี้ แต่อย่างไรก็ตาม เชื่อเถอะ ต้องมีบางแง่มุมที่เราในฐานะคนเมือง ต้องเชื่อมโยงกับย่านที่เราใช้ชีวิต
อกันตาลี
29:11
Contributor
อดิศักดิ์ กันทะเมืองลี้
